Broodjes aap

Broodjes aap moet je niet altijd met een korreltje zout nemen. Zegt journalistiekonderzoeker Peter Burger die komende week op het onderwerp promoveert. Het is volgens hem vruchtbaarder om deze verhalen niet te zien als onwaar, maar als onzeker. Dat wil zeggen dat ze niet als objectief kenmerk hebben dat ze onwaar zijn. Het zijn verhalen waarvan de waarheid ter discussie staat.

Er is dus hoop voor plotters, burgeronderzoekers en andere roeptoeters op hun internet. Ze hebben, suggereert Burger, een functie. Nou ja, met die aantekening dat Burger geen complotten, maar 'monsterlijke verhalen' onderzocht.

Discussies over broodjeaapverhalen draaien volgens de Leidse onderzoeker namelijk om autoriteit: wie mag vaststellen welk verhaal waar is? In enkele casestudy’s blijkt het gezag van de gevestigde media uiterst beperkt. De nieuwsmedia ontkenden, mede op aangeven van de gevestigde autoriteiten, unaniem het zogenoemde Smileybendeverhaal.

De Smileybende is een groep Marokkanen die slachtoffers zou verkrachten en verminken met een messnede van oor tot oor. Dit is een broodjeaapverhaal volgens het boekje: de waarheid ervan werd ontkend door autoriteiten en nieuwsmedia, maar door jongeren bediscussieerd op webforums. Het verhaal circuleert al een halve eeuw in West-Europa. In 2003 werd het op Nederlandse webfora gebruikt als de overtreffende trap van misdaadproblemen rond Marokkanen die destijds de nieuwsmedia en de politiek beheersten: overlast, zinloos geweld, groepsverkrachting en loverboypraktijken.

Ondanks ontkenningen bleef het geloof erin bestaan. Omgekeerd kan overigens ook. Gevestigde media stellen het gevaar van verkrachtingsdrugs voor als een serieus probleem. Een deel van de jongeren op webfora trekt het verhaal echter in twijfel. Uit een vergelijking met nieuws over verkrachtingsdrugs rond 1900 blijkt dat geloof en ongeloof samenhangen met campagnes tegen sociale problemen en ontwikkelingen in journalistieke praktijken. In een succesvolle campagne tegen handelaars in blanke slavinnen rond 1900 gebruikten journalisten verhalen over heimelijke drogering om de onschuld van bevrijde prostituees aan te tonen. Enkele jaren later deed de New York Times dergelijke slachtofferverhalen echter af als hysterisch.

In beide gevallen namen journalisten volgens Burger vaak passief de mening van gevestigde autoriteiten over. In het geval van de verkrachtingsdrugs bronnen misten ze zo informatie die hun berichtgeving anders had kunnen doen uitvallen.